Το κινούμενο Δάχτυλο γράφει·
και μόλις τελειώσει συνεχίζει πάλι:
Και δεν μπορεί να το δελεάσει
Για ν’ ακυρώσει έστω και μισή Γραμμή
ούτε η Ευσέβεια ούτε η Γνώση σου όλη·
Μα ούτε και όλα σου τα Δάκρυα
Μπορούν να σβήσουν
Έστω και μια Λέξη απ’ τα γραμμένα. Ομάρ Καγιάμ
Στα χρόνια, που στη δύση ονομάστηκαν από την κυριαρχία μεσαίωνας, στην ανατολή συνέβησαν πολλές και διαφορετικές αλλαγές, που συνέβαλαν στη διεύρυνση των γνώσεων, αλλά και στην καθιέρωση νέων αυτοκρατοριών. Οι γνώσεις της αρχαιότητας που παραγκωνίστηκαν ή σβήστηκαν στη μεσαιωνική δύση, διατηρήθηκαν στην Ινδία και την Αραβία και εξελίσσονταν στην Κίνα και την Ιαπωνία. Οι Ινδοί έκαναν εκτεταμένες μελέτες στα μαθηματικά, που συνδυάστηκαν με αστρονομικές μετρήσεις και προσπάθειες να υπολογίσουν με ακρίβεια τον χρόνο. Χρησιμοποίησαν την ακρίβεια του συστήματος των θεσιακών αριθμών1 και το μηδέν, που ως τότε δεν ήταν γνωστή η χρήση του με κάποιο σύμβολο. Οι ανατολικοί λαοί είναι αυτοί που έδωσαν ακρίβεια στις μαθηματικές μετρήσεις (Μεσοποτάμιοι, Κινέζοι, Ινδοί) και μέσω των αράβων οι ιδέες τους μεταδόθηκαν στη δύση.
Με την επικράτηση των αράβων στην ανατολή τον 7ο αιώνα ν.χ. πολλοί Ινδοί πήγαν στη Βαγδάτη, μεταφέροντας τις γνώσεις τους. Οι άραβες άλλωστε αφομοίωσαν σε μεγάλο βαθμό τις γνώσεις των πολιτισμών που κατέκτησαν. Το δικό τους εναρκτήριο ημερολογιακό έτος είναι η εγίρα (έτος της εξόδου), όταν ο Μωάμεθ και οι πρώτοι οπαδοί του μετακινήθηκαν από τη Μέκκα στη Μεδίνα. Ο Μωάμεθ ήθελε το ημερολόγιο των αράβων να είναι σεληνιακό, για να διακρίνεται από το σεληνιακό-ηλιακό των εβραίων και το ηλιακό των χριστιανών. Η ενοποιημένη κυριαρχία του Μωάμεθ στην αραβική χερσόνησο συνοδεύτηκε και από την ενοποίηση της θρησκείας, που προϋπέθετε αυτοθυσία και αφοσίωση στο θεό. Ο διάδοχός του Αμπού Μπακρ διατήρησε και ενίσχυσε τις αραβικές κατακτήσεις, για να φτάσει τελικά στον 9ο και 10ο αιώνα η «χρυσή εποχή» των αράβων. Η πρώτη μαζική παραγωγή χαρτιού στην Βαγδάτη έγινε το 794 ν.χ., εξαπλώνοντας ταχύτερα τις ιδέες. Στην αρχή οι άραβες ακολούθησαν τους έλληνες και τους ινδούς στον υπολογισμό του χρόνου, ως πρακτική ανάγκη για τη θρησκεία τους (πότε έπρεπε να γονατίζουν, για να προσευχηθούν –κάτι που όφειλαν να κάνουν πέντε φορές την ημέρα σύμφωνα με τον Μωάμεθ). Έτσι, οι άραβες αστρονόμοι βελτίωσαν όργανα, όπως ο αστρολάβος και το ηλιακό ρολόι. Αυτό δείχνει ότι η επιστήμη μπορεί με τον καλύτερο τρόπο να υπηρετεί τη θρησκευτική εξουσία.
Το αραβικό ημερολόγιο, που ξεκινάει το 622 ν.χ., καθιερώθηκε το 634. Ακολουθεί το σταθερό σεληνιακό έτος των 354 ημερών. Κάθε μήνας του ισλαμικού ημερολογίου αρχίζει δύο ημέρες περίπου μετά τη νέα σελήνη. Ο δεύτερος μήνας, ο Σαφάρ (=κίτρινος), προέρχεται από το φθινόπωρο, όταν τα φύλλα κιτρινίζουν. Ο ένατος μήνας είναι ο ιερότερος και ονομάζεται Ραμαντάν, που προέρχεται από τη λέξη ραμζ (=καίω), γιατί υποτίθεται ότι η νηστεία καίει τις αμαρτίες των πιστών. Καθιέρωσαν έναν 30ετή κύκλο με 360 σεληνιακούς μήνες, που χρειαζόταν διαρκείς παρεμβολές και διορθώσεις. Το 829 χτίστηκε ένα αστεροσκοπείο στη Βαγδάτη και κατόπιν ένα στη Δαμασκό, που βοηθούσαν στις ακριβείς μετρήσεις. Οι αστρονόμοι δημιούργησαν ένα δίκτυο αστρονομικών παρατηρήσεων σε όλη την αυτοκρατορία, ώστε να κάνουν πειράματα. Ο σημαντικότερος μαθηματικός στις αρχές του μεσαίωνα είναι ο Αμπού Τζαφάρ Μοχάμεντ Ιμπν Μουσά αλ-Χβαρισμί (780-850), από ένα βιβλίο του οποίου προήλθε η λέξη Άλγεβρα και αλγόριθμος. Η ακρίβεια της μαθηματικής τους επιστήμης έθεσε τα θεμέλια των σύγχρονων μαθηματικών.
O γνωστός στη δύση Ομάρ Καγιάμ (Ουμάρ Ιμπν Ιμπραχίμ αλ-Καγιαμί, 1048-1131) ασχολήθηκε πέρα από την ποίηση με πολλούς άλλους τομείς. Ένας από αυτούς είναι η μέτρηση του ηλιακού έτους με αρκετά μεγάλη ακρίβεια και η επινόηση ενός ηλιακού ημερολογίου 366 ημερών. Γενικά οι άραβες έφτασαν πολύ κοντά στη μέτρηση της διάρκειας του έτους που είναι σήμερα αποδεκτή, κάτι που όμως δεν τους χρησίμευε στο θρησκευτικό τους ημερολόγιο. Το ανθρώπινο πνεύμα, όσο πολύπλευρα κι αν προσεγγίζει την γνώση, όταν υποτάσσεται στις επιταγές της θρησκευτικής ή πολιτικής εξουσίας, καταλήγει μία ακόμη υπηρεσία στη μηχανιστική λογική που κρίνει αυτή τί είναι χρήσιμο και τί όχι.
Κατακτώντας και την Ευρώπη οι άραβες, έφεραν μαζί και τις γνώσεις τους, που ο νωθρός μεσαίωνας άρχισε σιγά-σιγά να αντιλαμβάνεται. Ένα αρκετά ελεύθερο πνεύμα του 11ου αι. στη δύση, ο Χέρμαν ο Χωλός από τη δυτική Γερμανία, υποστήριζε ότι πολλά επιστημονικά συμπεράσματα έπρεπε να στηρίζονται στην αλήθεια της φύσης και αμφισβήτησε το χριστιανικό ημερολόγιο. Βέβαια, αυτό σήμαινε και αμφισβήτηση της ίδιας της εκκλησίας. Η μόρφωση σε αυτή την εποχή απομακρυνόταν από τα μοναστήρια και αποκτιόταν πλέον στις πόλεις. Στο μεταξύ, γύρω στο 10ο αιώνα, εμφανίστηκαν ως κράτη η Γαλλία, η Γερμανία και η Βόρεια Ιταλία, ενώθηκαν τα βασίλεια της Βρετανίας, οι Ισπανοί ανακατέλαβαν τα εδάφη τους από τους Μαυριτανούς και οι ιεραπόστολοι εκχριστιάνιζαν με κάθε μέσο τους ανατολικούς λαούς.
Η καθολική εκκλησία είχε επικρατήσει ολοκληρωτικά έναντι των άλλων δογμάτων, επιβάλλοντας ένα αυστηρό σύστημα κανόνων που κυριαρχούσε στη ζωή των δουλοπάροικων και των χωρικών. Οι μεγάλοι γαιοκτήμονες ήταν αυτοί που εξακολουθούσαν να έχουν πλούτο και εξουσία, που τα διέθεταν για να φτιάχνουν κάστρα και στρατούς. Άρχισε όμως να αναπτύσσεται και το εμπόριο, ιδιαίτερα στην Ιταλία. Οι επαφές των Λατίνων με τους άραβες και τις επιστήμες τους δημιούργησαν μια σύγχυση για το ποιο ημερολόγιο έπρεπε να ακολουθούν, γιατί η ανάπτυξη του εμπορίου έκανε τον υπολογισμό του χρόνου απαραίτητο. Έπρεπε να μπορούν να υπολογίσουν πότε ακριβώς θα έφτανε ένα πλοίο με εμπορεύματα και με ποιο μετρικό σύστημα θα υπολόγιζαν τις ποσότητες. Κάθε πόλη και φέουδο είχε τη δική του αρχή του έτους και τη δική του ονομασία για τις μέρες. Το εμπόριο όμως απαιτούσε την ενοποίηση του ημερολογίου. Μετά το πέρασμα των αράβων από τη δύση, οι επιστημονικές ιδέες άρχισαν να μεταδίδονται και πάλι αργά-αργά. Οι ινδικοί αριθμοί, η υποδιαστολή και το μηδέν έδωσαν νέα εργαλεία στη μαθηματική σκέψη. Μέσα από τα «νέα μαθηματικά» ο κόσμος άρχισε να γίνεται πιο πολύπλοκος και το ημερολόγιο δεν μπορούσε πια να αφεθεί αποκλειστικά στα χέρια του θεού.
Τα πανεπιστήμια έπαιζαν όλο και σημαντικότερο ρόλο στην πνευματική εξέλιξη και οι πνευματικές διαμάχες μεταξύ της πίστης και της λογικής έδιναν και έπαιρναν. Το ίδιο συνέβαινε και με τον ισλαμικό κόσμο, που είχε εμπλακεί σε μια διαμάχη μεταξύ κοσμικού και ιερού. Ήταν η εποχή που και οι άραβες με τον Ιμπν Ρουστντ (Αβερρόης) και οι δυτικοί με τον Θωμά Ακινάτη ανακάλυψαν τη φύση της διπλής αλήθειας. Ενέταξαν δηλαδή τη λογική και τις ιδέες στη θεϊκή δύναμη, ώστε να συμφιλιώσουν την πίστη με τη λογική. Ο Θωμάς ο Ακινάτης μάλιστα είπε ότι ο χρόνος δεν είναι αιώνιος, αλλά ότι κάποτε δημιουργήθηκε από το θεό. Η κατάκτηση των αράβων από τους μογγόλους διέκοψε αυτή την κοινή πορεία ανατολής και δύσης. Πάντως, τόσο ο Αβελάρδος τον 12ο αιώνα, όσο και ο Ακινάτης τον 13ο, ήταν εξίσου εχθρικοί με τον υπολογισμό του χρόνου, θεωρώντας τον ταυτόσημο με την τοκογλυφία και τον υπολογισμό των πληρωμών. Ο υπολογισμός του χρόνου θεωρούνταν ακόμη ανάξια τέχνη.
Ωστόσο, στα μέσα του 13ου αιώνα εμφανίστηκε ο Ρότζερ Μπέικον, εμπειριστής μέχρι το κόκκαλο, αλλά και καλός χριστιανός, που θεωρούσε την αντικειμενικότητα της επιστήμης δεδομένη και έθεσε το ζήτημα της ακρίβειας του χρόνου, ώστε οι καλοί χριστιανοί να μην αντιμετωπίζουν προβλήματα στην άσκηση της πίστης τους. Άλλωστε, ο Μπέικον ήθελε να προλάβει να διορθώσει τα λάθη στον υπολογισμό του χρόνου, λίγο πριν έρθει ο… αντίχριστος στη γη, όταν δηλαδή θα ερχόταν και το τέλος του κόσμου. Ο χρόνος του Μπέικον ήταν διαχωρισμένος σε τρεις κατηγορίες: στον φυσικό (πέρασμα των ετών, μηνών, ημερών), τον επίσημο (των πολιτικών και εκκλησιαστικών ημερολογίων) και τον εθιμικό (όπως ορίστηκε αυθαίρετα από τους ανθρώπους). Ο θεϊκός χρόνος ήταν ο φυσικός, κατά την άποψή του.
Τον 14ο αιώνα, όσο οι συναλλαγές αυξάνονταν και γίνονταν περιπλοκότερες, μορφοποιόνταν ένα πολιτικό ημερολόγιο, που έφερε στο προσκήνιο τη γραμμικότητα του χρόνου. Ωστόσο, στον ίδιο αιώνα (το 1347) ξέσπασε στην Ευρώπη η βουβωνική πανώλη που θέρισε ολόκληρους πληθυσμούς. Μέσα σε δύο χρόνια υπολογίζεται ότι έχασαν τη ζωή τους τριάντα εκατομμύρια άνθρωποι, το 1/3 του συνόλου της τότε Ευρώπης. Αυτή η πανωλεθρία κατέστρεψε και την εμπιστοσύνη σε οποιαδήποτε εξουσία, πολιτική, επιστημονική ή θρησκευτική και έφερε πολλές αγροτικές επαναστάσεις και εξεγέρσεις. Ο παλιός φεουδαρχικός κόσμος, που ήταν ήδη ετοιμοθάνατος, κατέρρευσε και έδωσε δυστυχώς τη θέση του σε μια νέα μορφή επιβολής, το εντατικό εμπόριο και κατόπιν τη βιομηχανία. Σε μια τόσο κρίσιμη περίοδο το τελευταίο που ήθελαν οι άνθρωποι ήταν η μέτρηση του χρόνου, που για αυτούς έφερνε θάνατο. Βέβαια, και ο πάπας της Ρώμης Κλήμης ΣΤ΄ το 1349 είχε αποφασίσει να γίνει οπωσδήποτε μεταρρύθμιση του ημερολογίου και το ανέθεσε σε ειδικούς. Δεν καταλαβαίνει η εκκλησία από λοιμούς και καταποντισμούς.
Μαζί με τους τόσους ανθρώπους πέθανε και η παλιά αντίληψη του χρόνου, που έγινε τώρα πιο κοσμική. Σε εκείνη την καμπή της ιστορίας, εμφανίστηκε στην Ιταλία και το ρολόι με βαρίδια και τροχαλίες. Το 1362 ο γάλλος βασιλιάς Κάρολος Ε΄ θέλησε να μιμηθεί τον Ιούλιο Καίσαρα και να γίνει και η αφεντιά του ρυθμιστής του χρόνου, κάνοντας τον υπολογισμό του πιο πρακτικό και δίνοντας, έτσι, τη σκυτάλη από τον θεό στην πολιτική να ρυθμίσει πάλι τα του χρόνου. Ο 15ος αιώνας έφερε μαζί με τις εξερευνήσεις και πολεμικές εφευρέσεις (πυρίτιδα) που άλωσαν την ανατολική αυτοκρατορία. Έφερε ακόμη την τυπογραφεία που επέτρεψε και τη μαζική έκδοση ημερολογίων. Ο 16ος αι. αναμόχλευσε στη δύση τα βασανιστικά ερωτήματα για τη γέννηση του χριστού και τη δημιουργία του κόσμου και άλλες χριστιανικές απορίες σχετικές με τον χρόνο.
Σε αυτή την εποχή εμφανίστηκε και ο γνωστός επιστήμονας ευνοούμενος της εκκλησίας, ο Κοπέρνικος. Επειδή φοβόταν την αντίδραση του πάπα, δημοσίευσε σε μεγάλη ηλικία το έργο του De revolutionibus (που το είχε έτοιμο από καιρό), λίγο πριν πεθάνει. Διέκρινε, λοιπόν, το τροπικό έτος, που αποτελεί τη βάση του ημερολογιακού χρόνου σύμφωνα με τις εποχές και το αστρικό έτος, που ήταν ο χρόνος που χρειαζόταν η γη για να περιστραφεί γύρω από τον ήλιο και να επανέλθει σε κάποιο αρχικό σημείο του διαστήματος, που υπολογιζόταν με τη θέση ενός άστρου. Ωπ! Εδώ υπάρχει ένα πρόβλημα! Στην εποχή του Κοπέρνικου η γη ήταν το κέντρο του σύμπαντος στα μυαλά των ανθρώπων και κυρίως της εκκλησίας. Οπότε, είναι φανερό αυτό που φοβόταν· μήπως και το ηλιοκεντρικό του σύστημα αμφισβητήσει την αυθεντία του σεβασμιότατου. Έτσι, όχι μόνο άργησε να δημοσιεύσει το βιβλίο του, αλλά το αφιέρωσε και στον πάπα, για να είναι σίγουρος. Παρά τους φόβους του, όμως, εκείνη την εποχή το έργο του δεν προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις, παρά μόνο στους προτεστάντες, γιατί κατά τη γνώμη τους ερχόταν σε αντίθεση με τις γραφές.
Τέλος πάντων, αφού πέθανε ήσυχος και ο Κοπέρνικος, εμφανίστηκε ο Γαλιλαίος, 17ος αιώνας πια, που αναγκάστηκε να έρθει σε διαφωνία με τον εαυτό του και να ομολογήσει στην Ιερά Εξέταση ότι δεν ίσχυε η ηλιοκεντρική θεωρία του, για να μην καταλήξει στην πυρά, όπως πολλοί άλλοι άνθρωποι, μεταξύ των οποίων και ο Τζορντάνο Μπρούνο, που δε δέχτηκε να αποκηρύξει τις φιλοσοφικές του ιδέες και κατέληξε στην πυρά στις 17 Φεβρουαρίου του 1700. Ο Μπρούνο υποστήριζε την απειρία του Σύμπαντος, την ύπαρξη πολλαπλών κόσμων, και την ηλιοκεντρική θεωρία. Επίσης, έβλεπε τη θρησκεία ως μέσο καθοδήγησης των αμαθών.
Τελικά, το πρόβλημα του χρόνου λύθηκε και η μεταρρύθμισή του έγινε από κάποιους όχι και πολύ διάσημους. Ο πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄, θέλοντας να διαλύσει τον προτεσταντισμό, έδωσε πολλά χρήματα για να φτιάξει καθολικά κολέγια και έκανε πολλές μεταρρυθμίσεις στο ποίμνιό του. Μεταξύ άλλων, ήθελε να λύσει και το ζήτημα του ημερολογίου και έφτιαξε μια επιτροπή για να το μεταρρυθμίσει. Έτσι, μετά από συγκλίσεις επιτροπών και συζητήσεις κατέληξαν στο γνωστό σήμερα Γρηγοριανό ημερολόγιο. Το πρόβλημα του χρόνου διορθώθηκε, όταν επιβλήθηκε στους υπηκόους της εκκλησίας του να αφαιρεθούν 10 ημέρες (σε κάποιες περιπτώσεις 11) από τον χρόνο που διένυαν. Οι απλοί άνθρωποι μπερδεύτηκαν, συγχύστηκαν, αντέδρασαν άσχημα και δυσκολεύτηκαν γενικά να αποδεχτούν ότι με το έτσι θέλω κάποιος είχε αποφασίσει να τους στερήσει 10 ημέρες από τη ζωή τους. Βέβαια, ούτε οι τραπεζίτες και οι κάθε είδους συναλλασσόμενοι εξαιρέθηκαν από το μπέρδεμα, καθώς οι φόροι και τα γραμμάτια «έτρεξαν» δέκα μέρες νωρίτερα. Έγιναν ακόμη και εξεγέρσεις. Παρ’ όλα αυτά πάλι η αλλαγή του ημερολογίου ξεκίνησε και εφαρμόστηκε στη Ρώμη, όπως κάποιους αιώνες πριν από τον Καίσαρα.
Το ημερολόγιο αυτό, που βασίστηκε στην πλανητική θεωρία, με επιρροές από την αρχαιότητα και τον Κοπέρνικο, έλυνε και το ζήτημα του Πάσχα, που είχε τόση σημασία για τις κάθε είδους εκκλησίες. Βρήκε υποστηρικτές και πολέμιους. Η εχθρότητα στο Γρηγοριανό ημερολόγιο βασιζόταν ως επί το πλείστον σε θρησκευτικές διαμάχες. Πολλοί αρνήθηκαν να το εφαρμόσουν, παρ’ όλο που συμφωνούσαν μαζί του, επειδή το πρότεινε η καθολική εκκλησία. Αυτός είναι ο λόγος που χρειάστηκε να φτάσει στον 18ο αιώνα η αγγλικανική εκκλησία για να το αποδεχτεί, αλλά και κράτη σαν την Ελλάδα να υιοθετήσουν το «νέο ημερολόγιο», όπως ονομάστηκε πολύ αργότερα, μετά την πρώτη παγκόσμια ανθρωποσφαγή. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλος ο κόσμος ακολουθεί σήμερα το γρηγοριανό ημερολόγιο. Απεναντίας, πολλοί λαοί της Ασίας και της Αφρικής ακολουθούν δικές τους μετρήσεις του χρόνου. Αξιοσημείωτο είναι, ότι η Κίνα ακολουθεί το νέο ημερολόγιο καθολικά από το 1949, όταν το επέβαλε ο Μάο, μαζί με πολλά άλλα.
Η ακρίβεια των ρολογιών και ο απόλυτος υπολογισμός του χρόνου, έφερε τον Αϊνστάιν να συγχρονίσει διαφορετικά τα δικά του ρολόγια και να μιλήσει για τη συγχρονία και τη σχετικότητα του χρόνου, με βάση τη σκοπιά του παρατηρητή. Για τον Πουανκαρέ δεν υπάρχει ένας ενιαίος κανόνας, αλλά πολλοί μικροί κανόνες για κάθε ιδιαίτερη περίπτωση. Οι κανόνες αυτοί δε μας επιβάλλονται· μπορούμε να επινοήσουμε καινούριους που θεωρούμε καλύτερους. Οι νόμοι που επιλέγουμε, σύμφωνα με τον Πουανκαρέ, είναι όχι οι πιο αληθινοί, αλλά οι πιο βολικοί. Μέσα από τον ορισμό τον εννοιών οι φυσικοί νόμοι απλουστεύονται και γίνονται πιο κατανοητοί για τον άνθρωπο. Έτσι, ο χρόνος είναι μια σύμβαση, όχι απόλυτη αλήθεια. Τα καλώδια για τον προσδιορισμό της ώρας έφεραν μαζί τους τις εθνικές φιλοδοξίες, τον πόλεμο όπως τον ξέρουμε σήμερα, τις βιομηχανίες και τη σημερινή επιστήμη. Τα συγχρονισμένα ρολόγια του 19ου και 20ου αι. δεν ήταν απλώς μια αθώα ανταλλαγή σημάτων. Έτσι, ο χρόνος και ο χώρος υπολογίζονται από κανόνες και ρολόγια. Το κυνήγι του συγχρονισμού των ρολογιών ανταποκρινόταν στον συγχρονισμό των εξουσιών, από το σχολικό κουδούνι, μέχρι την εκτόξευση πυραύλων.
Τέλος, αξίζει να μιλήσει κανείς για το σημερινό ατομικό χρόνο, που δε μετριέται πλέον με βάση τις κινήσεις της γης, αλλά με τις ταλαντώσεις ενός σπάνιου μετάλλου, που ονομάζεται καίσιο. Χάρη σε αυτό η ανθρωπότητα πέτυχε να υπολογίζει το πέρασμα του χρόνου με τόση ακρίβεια, που ξεπερνά το επιθυμητό, καθώς οι ταλαντώσεις της γης δεν έχουν τόση μεγάλη ακρίβεια, αλλά γίνονται με τυχαίες διακυμάνσεις. Κι όμως, ο άνθρωπος-παντογνώστης υπολογίζει και την πιο μικρή υποδιαίρεση του χρόνου με απάνθρωπη ακρίβεια. Αυτή θεωρείται απαραίτητη για την αεροπλοΐα, τα πολεμικά αεροσκάφη, τον συγχρονισμό τροφοδοσίας των τηλεοπτικών προγραμμάτων, την αποστολή μηνυμάτων από τους δορυφόρους, τον υπολογισμό της κίνησης των τραπεζικών κεφαλαίων, την αποστολή ηλεκτρονικών μηνυμάτων, τις τροχιές των «έξυπνων» πυραύλων …τόσες ευεργεσίες της ακρίβειας του χρόνου που μας κάνουν να ευχόμαστε να ξυπνήσουμε από τον εφιάλτη της Περσεφόνης.
Η κατεύθυνση του χρόνου
Ο άνθρωπος που ζει πιο κοντά στο φυσικό τρόπο, πιστεύει ότι ο χρόνος είναι κυκλικός, ότι επανέρχεται όπως τα φυσικά φαινόμενα. Ακόμη και οι αρχαίοι έλληνες, όπως και οι βουδιστές, τον βλέπουν έτσι. Η ιουδαϊκή-χριστιανική παράδοση επέβαλε τον γραμμικό χρόνο στο δυτικό κόσμο, που εκτείνεται από το παρελθόν προς το μέλλον, όπως η χριστιανική παράδοση βλέπει τη γέννηση, τη σταύρωση, το θάνατο και την ανάσταση ως μοναδικά συμβάντα, που δεν επαναλαμβάνονται. Πριν τον χριστιανισμό, μόνο οι εβραίοι και οι πέρσες ζωροάστρες έβλεπαν τον χρόνο προοδευτικά. Έτσι, αυτός έγινε εξέλιξη από το πιο πρωτόγονο στο πιο προηγμένο και μετατράπηκε σε μη αναστρέψιμο.
Τα ρολόγια μοιάζουν να κάνουν μια κυκλική επιστροφή του χρόνου, αν και η ψηφιοποίηση τους έδωσε την αίσθηση της προοδευτικής κίνησης. Τα ημερολόγια από την άλλη καθιέρωσαν την αντίληψη για την εξελικτική πορεία του. Οι φιλόσοφοι, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ασχολούνται με το είναι και το γίγνεσθαι. Οι φυσικοί, ενώ μέχρι τον Νεύτωνα περίπου τον αντιμετώπιζαν μηχανιστικά, από τον Αϊνστάιν και δώθε τον έβλεπαν σχετικά, μέχρι που ήρθε η κβαντομηχανική που ο Αλβέρτος δεν αποδέχτηκε μέχρι και το θάνατό του και τα έφερε όλα τούμπα. Χαρακτηριστικά, ο Αϊνστάιν συνήθιζε να λέει ειρωνικά για την κβαντική φυσική «ο θεός δεν παίζει ζάρια». Και αυτή, τελικά, δεν είπε κάτι που δεν γνώριζαν οι άνθρωποι της φύσης, απλά το είπε με το λόγο του επιστημονικού ιερατείου. Για την κβαντική φυσική ο χρόνος έχει διπλή φορά και είναι αντιστρεπτός. Εδώ εισέρχεται η θεωρία του χάους και της τυχαιότητας στη φύση, την ιστορία και σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία, για την οποία θα μιλήσουμε αναλυτικά στο μέλλον (αν υποθέσουμε ότι ο χρόνος είναι γραμμικός…).
σύντροφοι για την Αναρχική απελευθερωτική δράση
Από την ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 125, Φεβρουάριος 2013
Θεσιακό σύστημα αρίθμησης ονομάζεται αυτό, στο οποίο οι αριθμοί παριστάνονται με ορισμένα σύμβολα ή τους συνδυασμούς τους. Η αξία των αριθμών αυτών υπολογίζεται με βάση τις αξίες των συμβόλων και τη θέση τους. Για παράδειγμα, στο δεκαδικό σύστημα έχουμε τα σύμβολα 0,1,2,3,4,5,6,7,8 και 9 και βάση το 10.