https://ikariologos.gr/oroi-xrisis/
Ο Τζων Μπωλ, η εξέγερση των χωρικών και η Πολιτεία της Φύσης (Μέρος β΄)

Ο Τζων Μπωλ, η εξέγερση των χωρικών και η Πολιτεία της Φύσης (Μέρος β΄)

Η ΕΠΕΡΧΟΜΕΝΗ ΧΙΛΙΕΤΙΑ

Ποιο ήταν το «παραλήρημα»[1] του Τζων Μπωλ, που καταγγέλθηκε λυσσαλέα από τον Walsingham, και το οποίο οδήγησε στην δίωξη του Μπωλ όσο ζούσε και τελικά στον βίαιο θάνατο του;

Οι χρονικογράφοι της Εκκλησίας προσπαθούν πολύ να αμαυρώσουν τον Μπωλ περιγράφοντας τον ως οπαδό του Wycliffe, αποσιωπώντας πως τα κηρύγματα του προηγήθηκαν πάνω από μια δεκαετία από αυτά του Wycliffe. Πιο συγκεκριμένα, αν και οι δύο απαιτούσαν ριζική μεταρρύθμιση της εκκλησίας, ο Wycliffe συμβουλεύει υπακοή στις κοσμικές αρχές, που θεωρούσε ότι θα μπορούσαν να πραγματοποιήσουν το όραμά του, ενώ ο Μπωλ, πιο ριζοσπαστικός, τους απορρίπτει ως «ζιζάνια».

Επίσης, ο Μπωλ δεν δείχνει πουθενά την κοσμική περιφρόνηση για τον άρτο και τον οίνο για την οποία ο Wycliffe ήταν τόσο ευρέως γνωστός. Τείνω να υποστηρίξω την άποψή του Ομάν, ότι: «Η εμπνευσμένη ιδέα του ήταν η «ευαγγελική φτώχεια, η οποία είχε διακηρυχθεί από τους Φραγκισκανούς τον προηγούμενο αιώνα[2] στο σημείο ακόμη και να ζητά την εξαίρεση των μοναχών (μεγάλοι εχθροί του Wycliffe, παρεμπιπτόντως) από τη γενική εκκαθάριση του κλήρου δοθείσης της ευκαιρίας, αλλά θα ήθελα να προσθέσω ότι αυτό δεν βοηθά στο να αντικρούσει τις κατηγορίες, ότι ο Μπωλ ήταν αιρετικός, που εκστόμιζαν εναντίον του οι σύγχρονοι του.

Τρομοκρατημένος με αυτόν το εκφυλισμό των μοναστηριών προς την κοσμικότητα και διακηρύσσοντας την αποκήρυξη του Χριστού για την κατοχή ιδιοκτησίας από τον ίδιο, ο Άγιος Φραγκίσκος απέρριψε σχεδόν όλες τις ιδιοκτησίες και τα αγαθά. Το 1211, ο πονηρός Πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ αποφάσισε ότι θα ήταν καλύτερο να έχουμε τον Άγιο Φραγκίσκο «μέσα στην εκκλησία και να λέει χυδαιότητες προς τα έξω, παρά το ανάποδο». Επιτρέποντας υποστηρικτές της χριστιανικής αποποίησης της κατοχής ιδιοκτησίας μέσα στους κόλπους της εκκλησίας, έδωσε τη δυνατότητα στο να γίνει μια αντεπίθεση στους αιρετικούς, όπως οι Καθαροί –οι οποίοι ήταν εκτός εκκλησίας– να ζουν τη ζωή της φτώχειας και να επιτίθενται στην εκκλησία για την κοσμικότητα της. Αυτό –και η αδικαιολόγητη σφαγή από τους σταυροφόρους– αποδείχθηκαν αρκετά αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση των Καθαρών, αλλά ο Άγιος Φραγκίσκος χειρίστηκε μάλλον αδέξια τα πράγματα, αφήνοντας μια προσωπική μαρτυρία που προσπαθεί να κρατήσει τους οπαδούς του στο ακραίο προσωπικό του παράδειγμα και να σταματήσει έτσι το τάγμα του από τον εκφυλισμό προς την κοσμικότητά του και μετά τον θάνατό του. Όταν αυτός ο εκφυλισμός αναπόφευκτα έκανε την εμφάνιση του, οι μοναχοί υπό τον Peter John Olivi της Narbonne εμμέναν στην μαρτυρία του Αγίου Φραγκίσκου και σχημάτισαν ένα «πνευματικό» κόμμα που καταγγέλθηκε ως αιρετικό στα τέλη του 13ου αιώνα. Εμπνευσμένοι από την κοσμοθεωρία του χιλιασμού του Ιωακείμ του Fiore, οι διωκόμενοι από την Εκκλησία υποστήριξαν ότι αυτοί ήταν οι αληθινοί κληρονόμοι του Χριστού και πως η εκκλησία που τους είχε αποκηρύξει ήταν εγκάθετη του Αντίχριστου. Έγιναν αρκετά βίαιοι σχετικά με αυτό[3].

Η πνευματική παράδοση των Φραγκισκανών δεν έφτασε ποτέ στην Αγγλία μαζικά και η τελευταία αξιοσημείωτη είσοδος της αιρέσεως ήταν ένας μικρός αριθμός σταυροφόρων του Pastereux τον προηγούμενο αιώνα, οι οποίοι είχαν γρήγορα εκδιωχθεί μακριά. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο περίεργος μοναχός δεν θα μπορούσε να το έχει επεξεργαστεί από την αρχή και να μεταδώσει τον λόγο στον Μπωλ ή ότι ο Μπωλ θα μπορούσε να σκεφτεί τα πράγματα από μόνος του, δεδομένης της ετερόδοξης «διφορούμενης» φύσης τού παραδοσιακού κηρύγματός του. Ο Norman Cohn υποστηρίζει σθεναρά ότι η αναφορά του Μπωλ προς τα «ζιζάνια» ήταν χιλιαστικού περιεχόμενου.

«Διακηρύσσοντας ότι αυτή η προφητεία έχει φτάσει τώρα στο σημείο της ολοκλήρωσης, ότι η εποχή της συγκομιδής που ορίζεται από τον Θεό έχει έρθει επιτέλους, το κήρυγμα καλεί τους κοινούς ανθρώπους, ως παιδιά του Βασιλείου, να εξοντώσουν τις δαιμονικές δυνάμεις που θα εισέβαλαν στη Χιλιετία»[4].

Αναφέρει, επίσης, μία από τις επιστολές του Μπωλ, όπου επιχειρηματολογούσε ότι «ο Θεός δίνει άφεση, γιατί τώρα είναι η ώρα», ως ενδεικτικό της επικείμενης Δευτέρας Παρουσίας. Ο Rodney Hilton εντοπίζει επίσης περιεχόμενο για την Αποκάλυψη σε ένα δίστιχο του Μπωλ[5] και υπαινίσσεται ότι αυτή η νοοτροπία εξαπλώθηκε στην εξεγερμένη αγροτιά αντί να είναι ιδιοσυγκρασιακό χαρακτηριστικό του Μπωλ. Η περίεργη γενικευμένη ανοχή της λεηλασίας στο Savoy και η καθολική σφαγή των «ζιζανίων» στο Λονδίνο υποστηρίζουν αυτή την άποψη, που θυμίζει το βιβλικό παράδειγμα του Ιησού του Ναυή στην έφοδο κατά της Ιεριχούς[6]. Μετριοπαθείς ιστορικοί, όπως ο Ομάν υποστηρίζουν:

«Δεν υπήρξαν επιθέσεις κατά των κληρικών ως τέτοιων (αν και πολλές επιθέσεις έλαβαν χώρα εναντίον τους, υπό την ιδιότητά τους ως ιδιοκτήτες), ούτε θρησκευτικά αίσχη, προβολή δογματικών παραπόνων, ούτε εικονομαχία, μεμονωμένα μόνο περιστατικά σπασίματος μικρών εκκλησιών»[7].

Πρόκειται για μία προσπάθεια να απορρίψει τα θρησκευτικά στοιχεία στην εξέγερση και να παρουσιάσει τους αντάρτες ως μετριοπαθείς με καθαρά οικονομικές απαιτήσεις. Έχουμε ήδη δει ότι τα περισσότερα κινήματα χιλιαστών προκλήθηκαν από την κοσμικότητα και την υλιστική διάσταση της εκκλησίας («υπό την ιδιότητά τους ως γαιοκτήμονες») και την προτροπή του Τάιλερ για την καταστροφή της εκκλησίας στο Smithfield. Σίγουρα, «οι άγριοι εξτρεμιστές», που εξακολουθούσαν να παραμένουν στο Λονδίνο και διατύπωσαν τα αιτήματα αυτά, ήθελαν κι άλλα πράγματα πέρα από την ανάκληση των λίγων φεουδαρχικών τελών. Μια περίεργη παρέκβαση αντίθετη προς την ισότητα –που εφαρμόζεται από τον όχλο των αγροτών στον ίδιο τον Μπωλ μετά το μεγάλο του κήρυγμά στο Blackheath, ήταν η διατήρηση ενός εκπροσώπου της αριστοκρατίας και του κλήρου, όταν όλοι οι άλλοι ήταν να χάσουν τα αξιώματα τους. Ο Hilton προτείνει:

«Αυτό ήταν μια ψευδαίσθηση ή μια έμπρακτη ύστατη αναγνώριση της ανάγκης για να εδράζει κάπου η εξουσία του κράτους;… Φαίνεται να έχουν οραματιστεί μια μοναρχία του λαού (ή μοναρχίες), στην οποία δεν θα υπάρχει ενδιάμεσος μεταξύ του βασιλιά και των ανθρώπων του, δηλαδή, να μην υπάρχει τάξη γαιοκτημόνων ευγενών και ανώτερη τάξη που να ελέγχουν την δικαιοσύνη και τη διοίκηση. Ομοίως, θα υπήρχε εκκλησία για το λαό, της οποίας η βασική μονάδα θα ήταν η ενορία, και πάλι χωρίς ενδιάμεση ιεραρχία μεταξύ χριστιανών και του μοναδικού επισκόπου ή Αρχιεπίσκοπου ο οποίος, ως επικεφαλής της εκκλησίας θα ήταν το εκκλησιαστικό ισοδύναμο του βασιλιά του λαού. Κάπως έτσι, οι άνθρωποι θα εφάρμοζαν το νόμο και την δικαιοσύνη»[8].

Το ότι οι αντάρτες υποστήριξαν την αναδιάρθρωση ολόκληρης της κοινωνίας τους και όχι μόνο την επιλογή νέων συμβούλων που θα αντικαθιστούσαν τους «προδότες», δείχνει πόσο απείχαν από το να ζητούν απλώς αιτήματα. Σίγουρα προχώρησαν περισσότερο από τους «επαναστάτες» Levellers, δύο αιώνες αργότερα – αν και, φυσικά, θα μπορούσαν να έχουν πάει ακόμη πιο μακριά.

Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ

Ωστόσο, ο σκοπός μου εδώ δεν είναι να καθοριστούν τα χιλιαστικά πιστεύω του Τζων Μπωλ και των εξεγερμένων αγροτών του, αλλά και να σκιαγραφήσω το πρωτογονιστικό περιεχόμενο του ευαγγελίου του. Περιέργως ο Hilton μας οδηγεί σ’ αυτό, σημειώνοντας πως, ομιλίες που καταγγέλλουν τους πλούσιους… δεν ήταν αποκλειστικές των αιρετικών ή άλλες συνειδητοποιημένων ανταρτών που ήταν εναντίον της εκκλησιαστικής ή της κοσμικής εξουσίας. Ήταν ένας κοινός τόπος των ηθικολόγων κληρικών που επέλεξαν τα χαρακτηριστικά εγκλήματα κάθε κοινωνικής τάξης για να τα διαπομπεύσουν… Ο Walsingham ήταν αναμφισβήτητα σωστός που απέδωσε στον Τζων Μπωλ το κείμενο κήρυγμα «Όταν ο Αδάμ έσκαβε, και η Εύα έγνεφε, ποιός ήταν τότε ο αφέντης;» «αλλά ήταν ήδη ένας κοινός τόπος σε αυτή ή παρόμοιες μορφές, όπως φαίνεται σε θρησκευτικό ποίημα των αρχών του 14ου αιώνα[9]: «Όταν ο Αδάμ έσκαβε, και η Εύα έγνεφε, πού ήταν τότε η υπερηφάνεια του ανθρώπου;»

Το ότι η μεσαιωνική εκκλησία ταλανίζεται από ατελείωτες επιδημίες αιρέσεων οπαδών της ισότητας, οφείλεται στο ότι η ισότητα ήταν ένα εγγενές –αν και παράδοξο– μέρος της δικής τους ιδεολογίας. Η ίδια η βάση του μοναχισμού και των ταγμάτων των επαιτών που τους ακολούθησαν ήταν οι Πράξεις IV των Αποστόλων, γεγονός το οποίο περιγράφει πως η πρωτόγονη χριστιανική κοινότητα στην Ιερουσαλήμ «Είχε όλα τα υπάρχοντα κοινά… και η διανομή γινόταν προς κάθε άνθρωπο ανάλογα με τις ανάγκες του».

Κοιτάζοντας πίσω στην Εδέμ και τους Στωικούς –ο Άγιος Αμβρόσιος (τουλάχιστον), δήλωσε:

«Ο Κύριος ο Θεός ήθελε ειδικά αυτή η γη να βρίσκεται στην κοινή κατοχή όλων, και να παρέχονται οι καρποί της σε όλους. Η φιλαργυρία, όμως, δημιούργησε το δικαίωμα της ιδιοκτησίας»[10].

Ούτε ήταν ο μόνος με αυτή την άποψη, αλλά μέσα από μια διαδρομή ήταν απίθανο να οδηγήσει εκεί[11], ένα πέρασμα που δόξασε την κοινοτική Πολιτεία της Φύσης –ακόμη και για τον ελεύθερο έρωτα, είχε συμπεριληφθεί διατύπωση στο βασικό κείμενο του Κανονιστικού Δικαίου, στο Decretum του Gratian.(!)

Εκεί φαίνεται να μην υπάρχει σχέση μεταξύ των απόψεων του Αγίου Αμβροσίου και του Τζων Μπωλ (ή και του Winstanley Gerrard), αλλά στην πραγματικότητα οι πατέρες της Εκκλησίας δημιούργησαν μια διάκριση. Στην Πόλη του Θεού, ο χλωμός Άγιος Αυγουστίνος υποστήριξε:

«Η ανισότητα, η δουλεία, η καταναγκαστική διακυβέρνηση, ακόμη και η ιδιωτική περιουσία δεν είχαν κανένα ρόλο στην αρχική πρόθεση του Θεού και δημιουργήθηκαν μόνο ως αποτέλεσμα της πτώσης των πρωτόπλαστων. Μόλις η πτώση είχε πραγματοποιηθεί, από την άλλη πλευρά, άρχισε μια εξέλιξη που έκανε τέτοιου είδους θεσμούς απαραίτητους. Διεφθαρμένη από το προπατορικό αμάρτημα, η ανθρώπινη φύση έχριζε περιορισμών που δεν υπήρχαν στις θέσεις υπέρ της ισότητας. Οι ανισότητες στον πλούτο, το κύρος και τη δύναμη ήταν έτσι όχι μόνο συνέπειες, αλλά και διορθωτικά μέτρα για την αμαρτία»[12].

Ακριβώς όπως ο Μπωλ πήρε το συμβατικό δόγμα της Εκκλησίας για τη Χιλιετία και το ριζοσπαστικοποίησε, καθιστώντας το επίκαιρο, έτσι πήρε και το εκκλησιαστικό δόγμα για τον κοινοτιστικό χαρακτήρα της Φύσης και το ριζοσπαστικοποίησε απορρίπτοντας την Πτώση και το προπατορικό αμάρτημα[13]. Στην παράδοση των Πνευματικών Φραγκισκιανών υπήρχαν εκείνοι που είχαν –ίσως– καταλήξει στο ίδιο συμπέρασμα[14], αλλά αυτή είναι η πιο χαρακτηριστική έκφραση της παράδοσης της αντινομίας στις αρχές του 13ου αιώνα με την αδελφότητα του Ελεύθερου Πνεύματος[15].

Μελετώντας τις ρίζες της κοινωνίας του –αν και μυθικές– προκειμένου να εξηγήσει και να αμφισβητήσει το παρόν, ο Τζων Μπωλ ήταν ένας πρωτογονιστής. Υποστηρίζοντας την ισότητα σε μια Φύση με άφθονα αγαθά, ο Μπωλ πλησίασε στον αναρχο-πρωτογονισμό, αν και έχουμε ήδη δείξει το υπόλειμμα του ιεραρχικού τρόπου σκέψης στην κοσμοθεωρία του. Και στις πρώτες κοινότητες, οι άνθρωποι συγκέντρωναν τους καρπούς της γης αντί να σκάβουν να τους βρουν…

Αναζητώντας ένα ουτοπικό στοιχείο στην εξέγερση των Χωρικών, ο Fredy Perlman, επίσης, εξέτασε την Εδέμ.

«Οι φτωχοί ιερείς… διαβάζουν φωναχτά για ένα μέρος που λέγεται Εδέμ, όπου δεν υπήρχαν ιερείς ή άρχοντες ή οι έμποροι, όπου τα ανθρώπινα όντα ήταν συγγενείς και μοιράζονταν από κοινού όλα τα πράγματα»[16].

Επίσης, ο Μπωλ σημειώνει:

«Καλοί μου άνθρωποι, τα πράγματα δεν μπορούν να πάνε καλά στην Αγγλία, ούτε θα πάνε μέχρις ότου όλα τα αγαθά να είναι κοινά και να μην υπάρχει ούτε δουλοπάροικος ούτε ευγενής, αλλά όλοι μας θα είμαστε το ίδιο»[17].

Ο Perlman τοποθετεί σταθερά τον εαυτό του στον χιλιασμό, στο πρωτογονιστικό στρατόπεδο, με το επιχείρημα ότι αυτό είναι για το ξεπέρασμα της ταξικής κοινωνίας, για την ουτοπία, όχι για τον εργατισμό.

«Οι Άγγλοι αντάρτες ανακοίνωσαν το τέλος του Λεβιαθανικού (Leviathanic) κόσμου, όχι την ολοκλήρωσή του. Η κατάσταση που θέλουν οι αντάρτες δεν είναι καθολική δουλοπαροικία αλλά καθολική ελευθερία. Είναι η κατάσταση των κοινοτήτων των ελεύθερων ανθρώπων στην πολιτεία της φύσης, χωρίς να απειλούνται από Λεβιαθανικούς (Leviathanic) διαχωρισμούς και καταχρήσεις. Οι αντάρτες λένε πως οι απλοί άνθρωποι μπορούν να αποτινάξουν τον ζυγό τους, εάν το θελήσουν. Μπορούν να συγκεντρώσουν όλο το σιτάρι και να κάψουν όλα τα ζιζάνια. Το σιτάρι είναι η Εδέμ. Τα ζιζάνια είναι οι ιερείς και οι άρχοντες, οι δικηγόροι και οι δικαστές, οι αφέντες και οι έμποροι»[18].

Αν ο Τζων Μπωλ κατάφερε να διαδώσει κάποιο μάθημα σε μας στα χρονικά της ιστορίας, αυτό αξίζει ακόμα να το ακούσουμε και όχι κάτι λιγότερο. Όχι ένα μάθημα μετριοπάθειας, βάζοντας περιορισμένες απαιτήσεις για οικονομική βελτίωση, αλλά ένα μάθημα για την επαναστατική επιθυμία, για αυθεντικότητα και αληθινή ανθρώπινη κοινότητα που ενυπάρχει μέσα στους ανθρώπους, για το θάρρος να πολεμήσουμε για τους εαυτούς μας και για τα οράματά μας.

John Connor

(για το περιοδικό Green Anarchy # 57-58, σελ. 14., φθινόπωρο του 1999)

Μετάφραση Κ.

Από την ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 126, Απρίλιος 2013
[1] R.B. Dobson «Η εξέγερση των αγροτών το 1381», Pitman, Μπαθ, 1970, σ. 42.

[2] Τσαρλς Ομάν, «Η Μεγάλη Επανάσταση του 1381», Greenwood, Νέα Υόρκη, 1906, σ. 375.

[3] «Μεσαιωνική Αίρεση», Malcolm Lambert, Blackwells, Οξφόρδη, 1994 κεφάλαιο 11.

[4] Norman Cohn, «Η αναζήτηση της Χιλιετίας», εκδ. Random, Λονδίνο, 1970, σ. 203.

[5] Rodney Hilton, «Η απελευθέρωση των δέσμιων ανθρώπων», Routledge, Λονδίνο 1988, σ. 223.

[6] Joshua, vi, 18-24.

[7] Ομάν, ό.π., σ. 19.

[8] Hilton, ό.π., σ. σ. 225, 229.

[9] Ό.π., σ. 211.

[10] Cohn, ό.π., σ. 193.

[11] Ό.π., σελ. 193 – 195.

[12] Ό.π., σ. 192

[13] Hilton, ό.π., επιχειρηματολογεί με γλαφυρό τρόπο, σελ. 222-223.

[14] Σκέφτομαι εδώ τον Fra Dolcino και τους οπαδούς του στο Monte Rebello, 1307, ακόμη και με τα ακραία πρότυπα των Πνευματικών Φραγκισκανών, και όχι για αυτό το τάγμα. Damian Thompson, «Το Τέλος του Χρόνου», Random House, Λονδίνο, 1999, σελ. 67-71.

[15] Cohn, ό.π., κεφάλαια 8-9. Τα πιο γνωστά παραδείγματα αυτής της παράδοσης είναι οι Ranters της περιόδου του Αγγλικού Εμφυλίου Πόλεμου. Βλέπε Αl Morton, «Ο Κόσμος των Ranters», Lawrence και Wishart Λονδίνο 1970. Lambert, ό.π., σ. 130 αναφέρεται σε Καθαρούς επισκόπους που μπορεί να σκέφτονταν τον εαυτό τους ότι δεν αμαρτάνουν όταν κάνουν σεξ (συνήθως ταμπού), ήδη από τον 12ο αιώνα.

[16] Fredy Perlman, «Κατά της ιστορίας, κατά του Λεβιάθαν!», Μαύρο και Κόκκινο, Ντητρόιτ, 1983, σ. 212.

[17] Dobson, ό.π., σ. 375.

[18] Perlman, ό.π., σελ. 213.

ΠΗΓΗ

 

Κοινοποίηση άρθρου: