Χρειάζεται να τονίσουμε τον ρόλο και τη στάση των μέσων ενημέρωσης, σε κάθε οργανωμένη εκδήλωση ρατσιστικής συμπεριφοράς, όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο αλλά και διεθνώς. Η δημιουργία στερεοτύπων, η όξυνση καταστάσεων, η διαφθορά των πολιτικών και η οικονομική εξαθλίωση αποτελούν συχνά κοινά χαρακτηριστικά περιπτώσεων που είτε αφορούν την υπόθεση Ντρέιφους στη Γαλλία στα τέλη του 19ου αι. είτε αφορούν τη στάση ομάδων πληθυσμού απέναντι στους εβραίους της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Έχει ενδιαφέρον να δούμε τα αρχικά γεγονότα της υπόθεσης Ντρέιφους, ενός εβραϊκής καταγωγής λοχαγού του γαλλικού στρατού που κατηγορήθηκε για κατασκοπεία. Το 1889 η εταιρεία που είχε αναλάβει το έργο της διάνοιξης της διώρυγας του Παναμά χρεωκόπησε ενώ είχε προλάβει να πάρει χρήματα από μισό εκατομμύριο μικροεπενδυτές. Στη δίκη που ακολούθησε αποκαλύφθηκε ότι «είχαν δωροδοκηθεί για να συγκαλύψουν την κακοδιαχείρηση δώδεκα βουλευτές και γερουσιαστές, πέντε τέως υπουργοί και αναρίθμητοι δημοσιογράφοι» (John Weiss, Συντηρητισμός και Ριζοσπαστική Δεξιά, εκδ. Θύραθεν).
Αντί αυτή η αποκάλυψη να προκαλέσει μια αποστροφή προς το κράτος και τους θεσμούς του, αναλαμβάνει ο τύπος τη βρώμικη δουλειά της εξαπάτησης ξεκινώντας συντονισμένα δημοσιεύματα που επισήμαιναν ότι οι δυο οργανωτές της απάτης ήταν εβραίοι. Παράλληλα δικαιολογούσαν την δωροδοκία των πολιτικών, θεωρώντας τη «αναπόσπαστο κομμάτι του αγώνα για εκλογικούς πόρους και ψήφους». Στη συνέχεια μια αντιδραστική ανισημιτική εφημερίδα ανακοίνωσε ότι ένας εβραίος λοχαγός έχει συλληφθεί ως κατάσκοπος των γερμανών. Σύμφωνα με τον J. Weiss, η συγκεκριμένη υπόθεση «οδήγησε τη δημοκρατία στα πρόθυρα μιας δεξιάς επανάστασης… που σφυρηλάτησε τη συμμαχία μεταξύ των συντηρητικών της παλαιάς σχολής και των επαναστατών συντηρητικών της ριζοσπαστικής δεξιάς, οι οποίοι για πρώτη φορά θα κέρδιζαν μαζικά οπαδούς και δύναμη».
Την ίδια περίπου περίοδο (1873) στη Γερμανία, εν μέσω οικονομικού κραχ και της ανάμειξης εβραίων τραπεζιτών σε αυτό, οι απόψεις του γερμανού ρατσιστή και συγγραφέα τού «Η νίκη του Εβραϊσμού επί του Γερμανισμού» (1879), Βίλχελμ Μαρρ, βρήκαν γόνιμο έδαφος για να αναπτυχθούν. Αντιεβραϊκά μποϋκοτάζ, επιβολή απαγορεύσεων για εγγραφή εβραίων σε πανεπιστήμια, επιθέσεις και ταραχές συνέθεταν το πλαίσιο μιας αντισημιτικής συμπεριφοράς, που απλωνόταν και στα ακαδημαϊκά έδρανα και στη «φιλοσοφία». Και όλα αυτά συμβαίνουν πενήντα περίπου χρόνια πριν τη «νύχτα των κρυστάλλων» και την επιβολή του ναζισμού, που ασφαλώς και δεν προέκυψε με παρθενογένεση. Και όπως θα δούμε και παρακάτω, οι απώλειες στον εβραϊκό πληθυσμό της Θεσσαλονίκης ίσως να μην ήταν τόσο μεγάλες εάν δεν υπήρχε μια πολύχρονη και βιωμένη προκατάληψη εναντίον τους από την τοπική εξουσία και ευρύτερα κομμάτια του πληθυσμού.
Το πληθυσμιακό ποσοστό εβραίων στη Θεσσαλονίκη το 1912, έτος ελληνικής κτήσης της πόλης, άγγιζε το 60% αλλά σταδιακά μειώθηκε κυρίως λόγω της έλευσης αρκετών ελλήνων στην πόλη, με σημαντικότερη την εγκατάσταση των προσφύγων από την Τουρκία το 1922 και μιας σειράς ενεργειών του ελληνικού κράτους που αποδεικνύει ότι αποτελούσε βασική του επιλογή ο εξελληνισμός της
πόλης, αφού υπήρχαν και σημαντικές εθνοτικές ομάδες βουλγάρων, σλάβων και οθωμανών. Η αρνητική προδιάθεση του ντόπιου χριστιανικού πληθυσμού και η άσκηση αντιεβραϊκής πολιτικής, όπως αυτή για παράδειγμα συντελέστηκε με την επαναδιάταξη των εβραϊκών συνοικισμών μετά την πυρκαγιά του 1917, αποκτά χαρακτηριστικά αντισημητικού κινήματος από την αρχή του 1930. Ό,τι είδαμε προηγούμενα ότι υπέστησαν οι έλληνες πρόσφυγες από τους γηγενείς έλληνες στην Αθήνα και σε άλλες περιοχές, εφάρμοζαν οι πρόσφυγες της Θεσσαλονίκης στους εβραίους της πόλης. Έτσι την ίδια χρονική περίοδο, δεκαετίες ’30 και ’40, οι πρόσφυγες αλλού είναι θύτες και αλλού θύματα, μια συμπεριφορά που συνταυτίζεται με τις εκάστοτε επιλογές και στόχους της εξουσίας, για να διαχωρίσει, αλλοιώσει, περιχαρακώσει τις σχέσεις των ανθρώπων. Στη Θεσσαλονίκη, λοιπόν, η αντιπαλότητα των δυο κοινοτήτων, εκδηλωνόταν με κάθε αφορμή, όπως το ποιά ημέρα θα είναι ημέρα παζαριού, το Σάββατο ή η Κυριακή. Ετσι μέσα σε αυτό το κλίμα φτάνουμε στο 1931, όπου διάφοροι προπαγανδιστές, ακόμη μια φορά ο τύπος (εφ. Μακεδονία στη προκειμένη περίπτωση) παίζει εμπρηστικό ρόλο, διαδίδουν ψευδώς ότι εκπρόσωπος της Μακάμπι Θεσσαλονίκης συμμετείχε σε εβραϊκή σύσκεψη στη Σόφια την περασμένη χρονιά που αποφάσισε την αυτονόμηση της Μακεδονίας. Τις επόμενες μέρες αψιμαχίες, λεηλασίες, ξυλοδαρμοί και εμπρησμός του εβραϊκού συνοικισμού Κάμπελ από μεικτά τάγματα φασιστικών ομάδων (3Ε, Παύλος Μελάς κ.ά.) και προσφύγων, συνθέτουν το τοπίο της πόλης.
Έχει ενδιαφέρον να δούμε τον ρόλο που είχε η εθνικιστική οργάνωση «3Ε», η οποία διατηρούσε στενές σχέσεις με πολιτευτές και Εκκλησία. Συμμετείχε σε εθνικές επετείους και παρελάσεις και επειδή δεν υπήρχε ανάλογης έκτασης κίνηση στην Αθήνα, συμμετείχε τον Μάιο του 1933 στην Αθήνα με 3000 χαλυβδόκρανους/άλκιμους και πληρωμένα έξοδα από τον Δήμο Αθηναίων σε εκδηλώσεις στον Άγνωστο Στρατιώτη. Χρονολογικά είμαστε στην ίδια περίοδο που και ο ναζισμός στη Γερμανία έχει εκδηλώσει ξεκάθαρα και χωρίς περιστροφές το αντιεβραϊκό του μένος και θα συναντηθούν οι παρόμοιες αυτές συμπεριφορές στη κατεχόμενη από τους ναζί Θεσσαλονίκη, το 1942, στη διαδρομή προς τη «τελική λύση». Στις 11 Ιουλίου 1942, όλοι οι άρρενες εβραίοι της πόλης κλήθηκαν από τις γερμανικές αρχές να συγκεντρωθούν στην Πλατεία Ελευθερίας, ύστερα από διαμαρτυρίες επαγγελματικών ενώσεων για απολαβή άνισων προνομίων(!). Κατά τη συγκέντρωση των εβραίων στην πλατεία ομάδες χριστιανών παρακολουθούσαν τις ταπεινώσεις των εβραίων χαιρέκακα. Τον Φεβρουάριο 1943 όλα τα σπίτια και καταστήματα που ανήκαν σε εβραίους έφεραν το κίτρινο αστέρι και ένα μήνα μετά
αρχίζουν οι εκτοπίσεις. Ως γνωστόν το ποσοστό των απωλειών της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης είναι ένα από τα υψηλότερα στην Ευρώπη ενώ άλλες κοινότητες είχαν σημαντικά λιγότερες απώλειες, όπως αυτές της Αθήνας και της Χαλκίδας. Οι παράγοντες που σχηματοποίησαν αυτή τη διαφορά είναι η τοπική στάση των αρχών, η στάση του ντόπιου πληθυσμού και ορισμένων ιερέων, καθώς και η δράση του ΕΑΜ. Για παράδειγμα, σε μεγάλο βαθμό οι εβραίοι της Αθήνας σώθηκαν από τις ταυτότητες που τους χορήγησε η Χωροφυλακή, επί αρχηγίας Α. Έβερτ και της δράσης του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού (η συγκεκριμένη δράση πραγματοποιήθηκε, με απόλυτη μυστικότητα, από έξι αστυνομικούς και έναν διοικητικό υπάλληλο του Δήμου Αθηναίων, υπό την επίβλεψη του Έβερτ και του Δαμασκηνού). Ασφαλώς, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις η αλληλεγγύη ήταν πηγαία, σε άλλες ήταν δοσμένη με σημαντικό χρηματικό αντάλλαγμα.
Συνεπώς, η προσέγγιση και η ανάλυση ρατσιστικών συμβάντων αλλά και συμπεριφοράς δεν μπορεί να γίνεται μονοδιάστατα και αποσπασματικά αλλά λαμβάνοντας υπόψη την πολυμεταβλητότητα των καταστάσεων και κατέχοντας μια ολική θεώρηση των πραγμάτων. Διότι ο ρατσισμός ως μια κοινωνική κατασκευή, παρατηρούμε μέσα από ιστορικά γεγονότα, μπορεί εν δυνάμει να εκδηλωθεί ακόμα και από ανθρώπους που έχουν υποστεί οι ίδιοι περιθωριοποίηση και προκατάληψη. Δεν υπάρχουν καλές ή κακές φυλές ή έθνη, υπάρχουν διαβρωμένοι και χειραγωγημένοι άνθρωποι από τις κυρίαρχες εξουσιαστικές δυνάμεις. Ο ρατσισμός, ενώ αποτελεί, από τη μια, το σύμπτωμα της εξουσιαστικής και κρατικής διαχείρισης των ανθρώπινων σχέσεων, από την άλλη είναι ένα ακόμη όπλο στα χέρια του κράτους για να διαχωρίζει αποτελεσματικά τους καταπιεσμένους. Για να καταλάβουμε το πώς οι εξουσιαστικές και οικονομικές σχέσεις διαμορφώνουν στερεότυπα ή απαλλάσσουν προκαταλήψεις, σκόπιμο είναι να αναφέρουμε το εξής: Όταν ο Κ. Καραμανλής το 1960 υπέγραψε τη σύμβαση ίδρυσης και λειτουργίας της ΠΕΣΙΝΕ στα Άσπρα Σπίτια Βοιωτίας, με το γαλλικό κράτος και τον Ντε Γκώλ, ζητήθηκε σε διπλωματικό επίπεδο η απαλοιφή από τα γαλλικά λεξικά του όρου «απατεώνας» και «λωποδύτης» δίπλα από τη λέξη «έλληνας». Ένα αίτημα που φυσικά τελεσφόρησε, αφού τα αναμενόμενα επιχειρηματικά κέρδη ήταν πολλά αλλά επί πλέον δεν συνήδε, και για λόγους ευγένειας, να αποκαλείς τον τωρινό σου συνεργάτη και προμηθευτή… «απατεώνα».
Αναρχικός Πυρήνας Χαλκίδας
Από την ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 121, Νοέμβριος 2012