Ο αγγλικός Ρομαντισμός ξεκίνησε με το τέλος του 18ου αιώνα. Με «υψηλή διανόηση και ένθερμα αισθήματα» και ενάντια στην «ανηθικότητα και την ανοησία του κόσμου», συνεχίστηκε και κατά το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ήρθαν στο προσκήνιο λογοτέχνες και πολιτικοί ακτιβιστές, οι οποίοι προκάλεσαν, ξεκινώντας από την μεγάλη Μεταρρύθμιση του 1832, τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις που έμελλε να πραγματοποιηθούν στο υπόλοιπο του 19ου αιώνα. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε το έτος 1793 ως το σημείο εκκίνησης του Αγγλικού Ρομαντισμού: ήταν η χρονιά όπου ο Γουίλλιαμ Γκόντγουιν εξέδωσε το βιβλίο του Πραγματεία περί των Αρχών της Πολιτικής Δικαιοσύνης.
O Γουίλλιαμ Γκόντγουιν γεννήθηκε στις 3 Μαρτίου του 1756, στο Wisbech του Cambridgeshire, από παραδοσιακή οικογένεια αιρετικών ιερέων. Ήταν το έβδομο από τα δεκατρία παιδιά της οικογένειας· ανατράφηκε ως καλβινιστής, γεγονός που αναμφίβολα τον επηρέασε καθοριστικά. Στην ηλικία των δεκαεπτά, ο Γουίλλιαμ στάλθηκε σε θεολογική ακαδημία στο Χόξτον, κοντά στο Λονδίνο. Μετά την αποφοίτησή του, επρόκειτο να γίνει ιερέας στο Στόουμαρκετ του Σάλφολκ. Εν τούτοις, πριν κλείσει χρόνος, έφυγε από το Σάλφολκ, εγκαταλείποντας δια παντός το αξίωμά του. Κατόπιν, πήγε στο Λονδίνο, όπου και κέρδιζε τα προς το ζην από την συγγραφή.
Ο Γκόντγουιν ενηλικιώθηκε σε μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα περίοδο. Το 1776, έλαβαν χώρα μια σειρά από ιστορικά γεγονότα. Ήταν η χρονιά, (4 Ιουλίου 1776), όπου ψηφίστηκε η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των 13 αποικιών της Μεγάλης Βρετανίας στην αμερικανική ήπειρο, η οποία στηρίζεται στις ιδέες του Διαφωτισμού. Ήταν η ίδια χρονιά όπου ο Adam Smith εξέδωσε το The Wealth of Nations, ο Jeremy Bentham τo A Fragment on Government και ο Thomas Paine τo Common Sense. Το 1789, στο Παρίσι, μια πολιτική ομάδα συναντήθηκε στο παλιό μοναστήρι των Ιακωβίνων (μοναχικό τάγμα) ώστε να υποστηρίξει και να διαδώσει τις αρχές της απόλυτης δημοκρατίας και ισότητας. Ακολούθησε η Γαλλική Επανάσταση, και, καθώς η αιματηρή λεπίδα της γκιλοτίνας έκανε τη δουλειά της, η απόλυτη μοναρχία και η συνακόλουθη αριστοκρατική τάξη της κατέρρευσε. Από την επαναστατική αναταραχή αναδύθηκε στην παγκόσμια σκηνή ο Ναπολέοντας. Σε διάστημα 22 ετών, μεταξύ της εκτέλεσης του Λουδοβίκου XVI το 1793 και της μάχης του Βατερλώ το 1815, το αίμα, ο θάνατος και η δυστυχία κυρίευσαν τη Γαλλία και τις γειτονικές χώρες.
Η Αγγλία, λόγω των «ξύλινων τειχών» (σ. των πολεμικών της πλοίων), είχε γλιτώσει τις συνέπειες της επαναστατικής θέρμης που είχε εξαπλωθεί και έξω από τη Γαλλία, όχι όμως ολοκληρωτικά.
Κατά το διάστημα των ετών μεταξύ του αμερικανικού πολέμου και την έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης τέθηκαν σε λειτουργία στην Αγγλία οι πρώτες μεγάλες εφημερίδες: The Morning Chronicle, The Morning Post, Morning Herald και The Times. Με την εμφάνιση αυτών των εφημερίδων, η «δημοσιογραφία πήρε ένα νέο τόνο ευθύνης και στοχασμού».
Ενθουσιασμένος από την Γαλλική Επανάσταση, ο Γκόντγουιν άρχισε να γράφει το 1791 και εξέδωσε το 1793 το δίτομο έργο του «Έρευνα περί της Πολιτικής Δικαιοσύνης» («Enquiry concerning Political Justice, and its Influence on General Virtue and Happiness»). Στο έργο αυτό ο Γκόντγουιν παρουσίαζε από ηθική γωνία όλες τις άθλιες πλευρές της κοινωνικής πραγματικότητας, τις οποίες απέδιδε στην έλλειψη κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο άνθρωπος αναγνωριζόταν ως προοδευτική ύπαρξη, ικανή να τελειοποιηθεί στον ανώτατο βαθμό, ενώ η Λογική είναι η δυνατότερη λειτουργία του ανθρώπινου πνεύματος, και είναι αυτή η οποία αποτελεί τον άμεσο κινητήρα της δράσης και καθοδηγεί τις ελεύθερες κινήσεις των ανθρώπων. Η Λογική καθορίζει με την σειρά της την Ηθική. Ως σκοποί του ανθρώπου ορίζονται η πνευματική και υλική ευτυχία, οι οποίες, όμως, δεν μπορούν να επιτευχθούν δίχως την Αρετή, την Δικαιοσύνη (την οποία έβλεπε ως «κανόνα διαγωγής») και την Ηθική.
Ο Γκόντγουιν πίστευε πως «οι δογματικοί θεσμοί», όπως η κυβέρνηση, ο νόμος και ο γάμος είχαν την τάση να επιβάλλουν δεσποτικές πρακτικές στις ζωές των ανθρώπων και ότι μόνο ένα νέο σύστημα, που να βασίζεται στην «παγκόσμια καλοσύνη», θα μπορούσε να δημιουργήσει μια δίκαιη και ενάρετη κοινωνία. Αυτή όμως η νέα «αρετή» από πού θα εκπήγαζε; Υποστήριζε με επιμονή πως θα προερχόταν από την άσκηση της λογικής και από την ελεύθερη βούληση, όπως θα εξελισσόταν μέσα σ’ αυτή την καινούργια «φωτισμένη» κοινωνία. Μια τέτοια, λοιπόν, φωτισμένη κοινωνία θα απέρριπτε τις δεισιδαιμονίες της θρησκείας, τους δεσποτισμούς της κυβέρνησης και τα ιδιοκτησιακά είδωλα που ήταν προσδεδεμένα στο γάμο, γιατί όλα αυτά συντείνουν στην εγκαθίδρυση της φιλαυτίας, του διαχωρισμού και της κακοβουλίας. Επίσης, πίστευε πως η αρετή και η ευτυχία των ατόμων μπορούσε να προέλθει μόνο από στόχους που έχουν θεωρηθεί και συσταθεί «κοινωνικά». «Το αληθινά μοναχικό άτομο δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια ύπαρξη… Η συμπεριφορά του είναι αχρεία, επειδή έχει την τάση να βλέπει τον εαυτό του αξιολύπητα».
Ο Γκόντγουιν γράφει στο βιβλίο του Enquiry concerning political justice «… η γνώση και το πλάταιμα της διάνοιας παραμένουν ατελή, αν δε συνοδεύονται από τα αισθήματα της καλωσύνης και της συμπάθειας…»
Στο έργο του αυτό, όπως και στο μυθιστόρημα Τα πράγματα όπως έχουν ή Οι περιπέτειες του Κάλεμπ Γουίλιαμς, ο Γκόντγουιν, εμπνεόμενος από το Διαφωτισμό, επιζητούσε τον ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας με αποκλειστικό θεμέλιο τις υπαγορεύσεις του ορθού λόγου, κοινού σε όλους τους ανθρώπους. Διαχώρισε την κοινωνία από το κράτος και στιγμάτισε τα τρία κακά, ως υπαίτια της κοινωνικής δυστυχίας: το δίκαιο (νόμοι), την ιδιοκτησία και το κράτος (εξουσία). Κατά τον Γκόντγουιν, η κοινωνική οργάνωση θα έπρεπε να βασίζεται στα αλτρουιστικά αισθήματα που γεννά η υψηλή ιδέα της «καθολικής ευδαιμονίας». Ο άνθρωπος θα έπρεπε να αποκτήσει υψηλό αίσθημα αυτοσυνειδησίας και υπευθυνότητας, απορρίπτοντας κάθε εξωτερική αυθεντία. Η μετάβαση στην κοινωνία της καθολικής ευδαιμονίας θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με την πειθώ. Κάθε προσφυγή στη βία διακύβευε την υπόθεση της κοινωνικής αλλαγής.
Γουίλλιαμ Γκόντγουιν και Μαρία Βόλστονκραφτ
Για τον Γκόντγουιν, η απελευθέρωση των ανθρώπων δεν θα ερχόταν με την βίαιη πολιτική ανατροπή, αλλά με την διαφώτιση του λαού, που με την σειρά της θα οδηγούσε σε κοινωνικό διάλογο και νομοθετικές μεταρρυθμίσεις. Θεωρούσε ότι κακά όπως η απληστία και η ματαιοδοξία θα εξαφανίζονταν αυτομάτως όταν θα γίνονταν κτήμα των ανθρώπων οι πραγματικές αξίες, τις οποίες ο ίδιος όριζε ως Τιμιότητα, Καλοσύνη και Ειλικρίνεια.
Ο Γκόντγουιν ήταν πεπεισμένος ότι η κυβέρνηση είναι και περιττή και επιβλαβής στην διευθέτηση των ανθρώπινων υποθέσεων και υποστήριζε ότι από τη στιγμή που η κυβέρνηση είναι η μοναδική τόσο ισχυρή δύναμη επιρροής πάνω στον ανθρώπινο χαρακτήρα και την ανθρώπινη συμπεριφορά, αυτή πρέπει να θεωρηθεί υπεύθυνη για την πλειονότητα των ανθρώπινων προβλημάτων. Εάν η αρχή της διακυβέρνησης και οι συνέπειές της εξαλείφονταν, τότε ο ανθρώπινος νους κατά τρόπο φυσικό θα ανέβαινε σε ένα ανώτερο επίπεδο λογικής, δικαιοσύνης και αλήθειας:
«Με πόση αδημονία θα πρέπει κάθε ενημερωμένος φίλος του ανθρώπινου είδους να προσδοκά την διάλυση της κυβέρνησης, αυτής της κτηνώδους μηχανής, η οποία είναι η μόνη μόνιμη αιτία των δεινών της ανθρωπότητας, η ίδια η οντότητά της εμπεριέχει κάθε λογής εγγενή κακά, τα οποία δεν πρόκειται να εξαλειφθούν παρά μόνο με την πλήρη εκμηδένισή της».
Η κυβέρνηση στην πράξη εργάζεται κυρίως για τους πλούσιους, ευνοεί την ατομική εξουσία και ενισχύει την «υποτιθέμενη ανωτερότητα του πλούτου». Ενθαρρύνει τον ανταγωνισμό, τον φθόνο και την απληστία, στηρίζει την οικονομική ανισότητα, προξενεί κοινωνική αποσύνθεση, πείνα και πόλεμο, και είναι ο κυριότερος εχθρός του «πλέον επιθυμητού πράγματος: της πνευματικής και ηθικής ευτυχίας του ανθρώπινου είδους». Η ανθρωπότητα, άπαξ και ελευθερωθεί από την κυβέρνηση, θα μπορεί να βελτιώνεται επ’ αόριστον.
Ένα από τα κυριότερα εμπόδια στην ανθρώπινη ευτυχία ήταν για τον Γκόντγουιν η ατομική ιδιοκτησία (η οποία προκαλεί την απληστία, το σοβαρότερο κίνητρο των κακών ανθρώπινων πράξεων), η κρατική εξουσία («μία κτηνώδης μηχανή, η οποία είναι η μόνη αιτία των δεινών της ανθρωπότητας, μια μηχανή που από την φύση της εμπεριέχει κάθε λογής εγγενή κακά, τα οποία δεν πρόκειται να εξαλειφθούν παρά μόνο με την πλήρη εκμηδένισή της») και η οικογένεια (που αναπαράγει τις κρατούσες δομές).
Ο Γκόντγουιν θεωρούσε απαραίτητο να εμφυσηθεί στους ανθρώπους, μέσα από ειρηνική προπαγάνδα, η πεποίθηση ότι δεν είναι ακατόρθωτο πράγμα η πραγμάτωση μίας κοινωνίας δίχως εξουσία και ατομική ιδιοκτησία, μία πεποίθηση που κατ’ αυτόν αρκεί για να δώσει στην Λογική ανοικτό δρόμο ώστε να οργανώσει μία τέτοια κοινωνία. Για τον ίδιο, μία τέτοια κοινωνία πρέπει να οργανωθεί επάνω στην βάση μικρών γεωργικών κοινοτήτων, οι οποίες θα στηρίζονται σε σχέσεις καλής γειτονίας…
Ο Γκόντγουιν πέθανε αθόρυβα, εγκαταλελειμμένος από όλους, το 1836 στο Λονδίνο και θάφτηκε δίπλα στην αγαπημένη του Μαρία Βόλστονκραφτ. Παρ’ όλα αυτά, οι ιδέες του επηρέασαν αρκετούς μεταγενέστερους διανοούμενους, όπως τους Λόρδο Μπάιρον, Σέλλεϋ, κ.ά., αλλά και τον Προυντόν (1809 – 1865), τον Κροπότκιν (1842 – 1921) και τον Μιλλ (1806 – 1873).
Μετάφραση – απόδοση Μ. – Π.
Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 158, Μάρτιος 2016